رمان، به جای این که اثری تخیلی محسوب شود، بازتابی از واقعیت به شمار می‌رود، زیرا جوهر و کیفیت ضروری آن در رابطه‌ی میان واقعیت و تخیل نهفته است. نگارنده در کتاب حاضر ضمن بررسی نظریه‌ی ادبی و اجتماعی به تفکر درباره‌ی ارتباط میان رمان از منظر توصیف بینش نویسنده از جامعه و رمان از منظر اثری هنری ذهنی می‌پردازد. وی با طرح مثال‌هایی از طیف کامل ادبیات غرب از سروانتس تا رب‌گری‌یه نشان می‌دهد که رمان در عین آن که از منطق زیباشناسی جدایی‌ناپذیر و ذاتی خود برخوردار است، منطق آن همیشه موافق با منطق جامعه است. در واقع حتی در آثار نویسندگان ضدسنتی مانند ویرجینا ولف و ساموئل بکت، بعد اجتماعی و تاریخی همیشه در رمان وجود دارد. نویسنده معتقد است که جامعه‌شناسی رمان باید بتواند تاریخ جامعه را نه در ادبیات، که از طریق ادبیات، در معرض دید خواننده بگذارد. بر این اساس او وزنه‌ی باارزشی را در مقابل استدلال خرده‌گیران مارکسیست نهاده است؛ این معنی که در غرب، رمان جهتی را در پیش گرفته است که هم‌غیر قابل اجتناب و هم دارای اعتبار است. در فصل‌های سه‌گانه‌ی کتاب مسائلی چون شکل‌های رمان و شکل‌های جامعه، انواع جامعه‌شناسی رمان، اسطوره و داستان بررسی می‌شود.

تحولی که در ادبیات فارسی عصر ما به چشم می خورد، قطعا مساله ای است که نمی توان از آن عبور کرد و این محتوا و فرم جدید را بدون تحلیل کنار گذاشت. "داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع" اثری است به قلم درخشان و به یادماندنی "شاهرخ مسکوب"، اندیشمند، نویسنده و منتقد ایرانی، که دگرگونی های ذکر شده را طی پنج فصل اساسی، به دقت زیر ذره بین خواهد برد. اندیشه ی نوگرایی و امید به تحولات اجتماعی، که انقلاب مشروطه، هم نتیجه و هم عامل ایجادکننده ی انگیزه ی بیشتر برای آن بود، سبب شد تا فرهنگ کشور نیز همچون سیاست آن دچار دگرگونی عمیق شود. نقش اجتماعی ادبیات، شاعر و نویسنده نیز در این میان تغییر کرد و محتوا و شکل آثار نیز دچار دگرگونی شد. این تحول، سبب ایجاد آثاری خلاقانه شد که نقش جدیدی بر دیوار ادبیات ایران زد و دریافتی تازه از آن را نوید داد. این تحولات ادبی و آثار خلاقانه، آنطور که باید و شاید از نظرگاه جامعه شناسی تاریخی مورد سنجش اهل ادب و سخن قرار نگرفت تا اینکه "شاهرخ مسکوب" در کتاب "داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع"، آن را به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. البته این اثر به طور خاص چند تن از اهالی ادب ایران را در دوره ی زمانی مشخص مورد بررسی قرار می دهد و پیوستگی آثار خلق شده به دست آنان را با دورانی که در آن می زیسته اند، تحلیل می نماید. به این ترتیب می توان گفت شیوه ی "شاهرخ مسکوب" در کتاب "داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع"، شیوه ای تاریخی و اجتماعی است و با ارائه ی مطالبی پیرامون خاستگاه اجتماعی ادبیات، مباحث خود را آغاز می کند.

چشمهایش