ادبیات اجتماعی ایران

شاعر بزرگ قرن سیزدهم شمسی، ملقب به «صدای شعر عصر مشروطه»، از پیشگامان شکل‌گیری تجدد در ادبیات فارسی بود.

ایرج میرزا از شاعران ایرانی بزرگ عصر مشروطیت بود که در شعرهای خود از احساسات شخصی شاعرانه عبور کرد و افکارش را با اوضاع اجتماعی-سیاسی عصر خود درآمیخت. قدرت بیان او برای توصیف افکار سازنده در قالب شعر، تاثیر قابل‌توجهی بر ادبیات دوره مشروطه گذاشت. ایرج میرزا بیان ساده و روان شعر را در قالب‌های متنوع می‌ریخت و با ترکیب آن با مضامین اجتماعی، انتقادی، تربیتی و کاربرد برخی واژه‌های عامیانه، بر جذابیت آن می‌افزود.

ایرج میرزا متخلص به «فخرالشعرا» و «جلال‌الممالک» از شاعران برجسته ایرانی عصر مشروطه و اواخر دوره قاجار، از پیشگامان تجدد در ادبیات فارسی به شمار می‌رود که انقلابی نو در شعر فارسی پدید آورد. زبان ساده شعری، مضامین اجتماعی، نقد دستگاه حکومتی و عقاید وطن‌پرستانه‌ این شاهزاده قجری در شعرهایش نمایان است. تاثیر شعر ایرج میرزا بر ادبیات عصر مشروطه به حدی بود که او را در کنار ملک‌الشعرای بهار، صدای ماندگار شعر این دوره لقب دادند.

ایرج‌میرزا از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار و از طبقه اشراف بود؛ اما به زندگی درباری علاقه نداشت. اگرچه او به اصل و نسب شاهانه خود تعلق خاطر داشت، نمی‌توانست به جنبش آزادی‌خواهی مشروطه بی‌توجه باشد. ایرج‌میرزا از زاویه دید یک اشراف‌زاده منتقد به تحولات مشروطه می‌نگریست و ناقد روابط اجتماعی بود. او اندیشه خود را با زبانی ساده و لحنی اعتراضی به کار گرفت؛ حتی گاهی بر علیه محمدعلی شاه و احمدشاه نیز شعر سرود. نقد ایرج میرزا از قدرت، از او شاعری ملی و وطن‌دوست ساخت.

موضع‌گیری‌های اجتماعی، حمایت از انجمن‌های حقوق زنان، همنشینی با مردم فرودست و حمایت از آن‌ها، از ایرج میرزا شاعری آزاده ساخت. وی به‌علت مشکلات شخصی و اجتماعی، در برهه‌هایی از زندگی به فقر دچار شد. همنشینی با فقر سبب ‌شد شاعر، درد مردم زمانه خود را بهتر درک کند و با به کارگیری زبان انتقاد در شعر، دغدغه‌های جامعه را به گوش دست‌اندرکاران حکومت برساند.

آثار بسیاری از ایرج میرزا به‌جای مانده که مهم‌ترین آن‌ها دیوان اشعار او است که نخستین بار در فاصله سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ با مقدمه‌ خسرومیرزا (پسر ایرج) در تهران چاپ شد. بعد از آن در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی دیوان ایرج میرزا در ۴۰,۰۰۰ بیت به تلاش محمد جعفر محجوب در تهران چاپ شد. منظومه‌هایی مانند «عارف‌نامه» و «زهره و منوچهر» نیز به‌صورت مجزا به چاپ رسیدند. 

 آثار ایرج میرزا به دو بخش پیش و پس از مشروطه تقسیم می‌شوند. اشعار پیش از مشروطه که مربوط به دوره جوانی وی هستند، بیشتر قصایدی را شامل می‌شوند که در ستایش رجال و بزرگان دوره قاجاریه سروده است. این اشعار مربوط به دوره‌ای هستند که ایرج میرزا به منصب شاعری دربار قاجار گماشته شده بود. اشعار پس از مشروطه او که اعتبار ادبی ایرج میرزا محسوب می‌شوند، اشعاری هستند که نقدها و اعتراض‌های اجتماعی ایرج میرزا را در قالب مضامینی بکر به تصویر می‌کشند. 

آثار و اشعار ایرج میرزا به دو دوره پیش و پس از مشروطه تقسیم می‌شوند

 اشعار پس از مشروطه ایرج میرزا در یک تقسیم‌بندی دیگر به دو بخش طنزی-هزلی و کودکانه تقسیم می‌شوند که شخصیت شاعر در هزلیات، چهره‌ای عامی و زیرک دارد؛ اما در شعرهای کودکانه‌ چهره مردی فرهیخته و معلمی دوست‌داشتنی را به خود می‌گیرد که با زمزمه محبت قادر است جمعه‌ها نیز کودکان را جذب مکتب کند. 

 اشعاری نیز با مضامین اخلاقی و زبان ساده از ایرج میرزا به‌جای مانده که آن‌ها را برای پاس‌داشت مقام پدر، مادر، میهن برای استفاده در کتاب‌های درسی سروده است. وجود ویژگی سادگی و روانی این سروده‌ها، برخی از استادان زبان و ادب فارسی را بر آن داشته که ایرج میرزا را واضع سبک روزنامه‌ای در شعر فارسی بنامند. قطعه «ما که اطفال این دبستانیم» و «گویند مرا چو زاد مادر» نمونه‌ای از این اشعار اخلاقی ساده هستند.

 ایرج میرزا بخشی از اشعار منظوم خود را نیز در پاسخ به مسابقات انجمن‌های شعر یا نشریه‌های ادبی سروده است. برای مثال، قطعه‌های «هدیه عاشق» و «دل مادر» در پاسخ به مجله‌های ایرانشهر و مجله اقدام سروده شده‌اند.  بخش بزرگی از اشعار این شاعر بزرگ نیز در دست نیستند و در طی زمان از بین رفته‌اند.

 تسلط ایرج میرزا بر ادبیات فرانسه و عرب او را به استفاده از لغات، ترکیبات و ضرب‌المثل‌های استوار وامی‌داشت. او به سبب گرایش به‌سادگی کلام و ترجیح معنی بر لفظ، در برخی موارد از موازین عروضی چشم‌پوشی می‌کرد. کاربرد الفاظ رکیک غیرمعمول در زبان، ویژگی‌ اصلی نقدهای اعتراضی ایرج میرزا در شعر بود که وجود آن‌ها گاهی سبب سانسور شعرهایش می‌شد؛ اما حامیان او از این شیوه اعتراضی استقبال می‌کردند.

دیوان شعر ایرج میرزا، مثنوی عارف‌نامه و زهره و منوچهر از مهم‌ترین آثار او هستند

 ایرج میرزا به سبک و زبان شاعران پیش از خود احترام می‌گذاشت. او چنان به سبک شعری سعدی علاقه‌مند بود که در اشعارش خود را سعدی لقب می‌داد. شعر او همچنین از جنبه‌های مختلف به اشعار فردوسی، رودکی و خاقانی نیز شبیه است؛ پژوهشگران ادبی برخی قصاید او را هم‌سطح قصیده‌های فرخی سیستانی می‌دانند.

 مثنوی «عارف نامه» و «زهره و منوچهر»، از دیگر آثار ایرج میرزا هستند که اولی را در هجو عارف قزوینی سرود و مثنوی عاشقانه زهره و منوچهر را که از اسطوره یونانی ونوس و آدونیس گرفته بود، با شاخصه‌های فرهنگی ایران درآمیخت و از آن یک مثنوی بومی ساخت. این مثنوی عاشقانه حاصل سال‌های پایانی عمر ایرج میرزا بود که ناتمام ماند و بعدها عبدالحسین حسابی آن را کامل کرد.

معروف‌ترین اشعار ایرج میرزا

مثنوی «عارف‌نامه» که از بزرگ‌ترین منظومه‌های‌ ادبیات فارسی محسوب می‌شود، معروف‌ترین شعر ایرج میرزا است. موضوع این مثنوی هجو عارف قزوینی است؛ اما شاعر در میانه شعر، مسائل اجتماعی را نیز با نگاهی تیزبینانه و منتقدانه دنبال می‌کند.

 ایرج میرزا مهمان‌دوست بود و به خوش‌محضری شهرت داشت. رشید یاسمی، عارف قزوینی و ملک‌الشعرای بهار از نزدیک‌ترین دوستان او بودند. ایرج میرزا در گفت‌وگو با ملک‌الشعرای بهار اذعان می‌کند که عارف او را به نوشتن این منظومه وادار کرد. داستان سرودن عارف‌نامه چنین است که ایرج میرزا زمانی که در خراسان بود، مدت زیادی منتظر نامه‌ای از عارف بود که روزی خبردار شد او در مشهد است. او چند روز چشم به راه عارف بود تا به دیدارش بیاید؛ اما عارف نرفت. یک روز ایرج میرزا از روی تصادف، عارف را در باغ ملی مشهد دید که مشغول آماده کردن صحنه نمایش و آواز بود. ایرج میرزا هیجان‌زده شد و قصد در آغوش گرفتن عارف را داشت؛ اما عارف به او پشت کرد. بعد از آن ایرج میرزا از او روی گرداند و در یک شب ۷۰ بیت از عارف نامه را سرود. ایرج میرزا شعر عارف‌نامه را برای ملک‌الشعرای بهار فرستاد و بهار او را تشویق کرد که شعر را ادامه دهد. ایرج میرزا پذیرفت، هفته‌ای ۵۰ بیت به شعر افزود تا آن را به ۵۰۰ بیت رساند.

معروف‌ترین شعر ایرج‌میرزا مثنوی عارف نامه است.

 موضوع مثنوی عارف‌نامه، در اصل هجو عارف قزوینی است؛ اما شاعر در فحوای کلام با نگاهی انتقادی به مسائل سیاسی-اجتماعی نیز نظر دارد. انتقاد از فضای سیاسی کشور، مخالفت با حجاب، نقد خانه‌نشینی زنان و اعتراض به همجنس‌گرایی از جمله موضوعاتی هستند که ایرج میرزا در عارف‌نامه با زبانی طنزآمیز یا هزلی به آن پرداخته است.

فروغ‌الزمان فرخزاد شاعر معاصر ایرانی، پانزدهم دی‌ماه سال ۱۳۱۳ در تهران به دنیا آمد و از سن نوجوانی نوشتن را آغاز کرد. فروغ فرخزاد به کشورهای مختلف اروپا سفر کرد و زبان‌های ایتالیایی، فرانسوی و انگلیسی را آموخت. او با انتشار پنج دفتر شعر به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین زنان شاعر معاصر ایران شناخته شد. فرخزاد سال‌های آخر عمرش را صرف سینما و ساختن فیلم کرد و با بزرگان ادبیات و سینمای آن زمان همکاری کرد.

سیاوش کسرایی در تاریخ 5 اسفند ماه 1305 در اصفهان به دنیا آمد. او از خردسالی به تهران آمد و دوره ابتدایی خود را در مدرسه ادب گذراند و سپس در مدرسه نظام و دارالفنون مشغول به تحصیل شد. او در سال 1329 از دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد و برای خدمت سربازی به دانشکده افسری رفت.